Fjala kanon është term grek që do të thotë: rregull, kod, kanun, zakon, ligj, dispozitë. Latinisht ky nocion është canonus.
Kodi biblik apo kanonizimi është roli dhe rëndësia për zbulimin e fjalës së shkruar, shqyrton problemin se cila është fjala e Zotit, si është thënë ajo dhe çka do të thotë, si ta njohim fjalën, si ta përjetojmë atë, si të dihen marrëdhëniet Njeri – Perëndi, si të paraqitet e mira dhe si luftohet e keqja, si të njihet autoriteti hyjnor dhe i atij që thotë apo shkruan. Këto janë standardet kanonike apo kodifikuese për fjalën biblike qoftë në Shkrimin e shenjtë, dhe në letërsi.
Të të thënit e Zotit është shfaqim në të tri kohët:
- Për të kaluarën (kallëzimi)
- Për të tashmen (paralajmërimi)
- Për të ardhmen (profecia)
Parimi i parë i kanonizimit thotë që Fjala duhet pranuar për të vërtetë, dhe parimi i dytë thotë se i gjithë Shkrimi është inspirim nga Zoti. Edhe poetët e lashtë grekë pranonin se muzat ishin ato që i frymëzonin ata, apo për poetët shqiptarë ishin zanat, si Gjergj Fishta.
Në Shkrimin e shenjtë thuhet:
“Për këtë arsye nuk flasim me anë të fjalëve siç na mëson urtësia e botës, por me anë të fjalëve që na i shtie në kokë Shpirti i shenjtë” (1Kor.2:13)[1].
Historia e shkrimit të Librit të librave është eksploruar deri tek njeriu përmes metodave të ndryshme: Zot – Njeri (Adami, Kaini, Noja, Mojsiu, Abrahami, Isaku, Jakobi, Davidi, Solomoni, Pali etj.); përmes vegimeve, imazheve, pamjeve (Elija, Elisha, Isaia, Ezekieli, Gjoni etj.); përmes ëndërrave (Jozefi i Jakobit, Jozefi – i fejuari i Marisë etj.); përmes engjëjve tek njeriu (Hagara, Ismaeli etj.); përmes profetit tek njeriu (Joeli, Gjoni etj.). Shkrimi i shenjtë si kanon ka përfunduar në fund të shekullit të parë pas Krishtit, dhe këtu ka një pajtim të plotë, ndërsa problemet për shkrimin biblik ngriten se cili shkrim hynë apo përjashtohet nga kanoni, apo nga kodifikimi.
Tani dallimet mes kanonit hebraik, përkatësisht protestant, dhe atij grek, përkatësisht katolik dhe ortodoks janë: numri i librave, renditja e librave, emërtimi i librave. Kanoni hebraik renditjen e librave të Shkrimit të shenjtë e bën sipas konceptit teologjik, kurse kanoni septuaginik renditjen e bën sipas konceptit kronologjik dhe gjinive letrare të librave të Biblës.
Hebrenjtë Dhiatën e Vjetër e quajnë TANAH, dhe është e ndarë në tri grupe[2]:
- TORA – d.m.th. Mësimi, Pesëlibri
- N’VIIM – d.m.th. Profetët
- K’TURIM – d.m.th. Shkrimet
Në bazë të pjesës së tretë gjithë Dhiata e Vjetër për hebrenjtë është quajtur Shkrimi i shenjtë. Në kuadër të Tanahut, janë numëruar 24 libra, që përbëjnë 39 librat e Dhiatës së Vjetër. Kanoni judaik të gjithë librat e profetëve të quajtur të vegjël i numëron për një libër. Librat e Tanahut më vonë janë quajtur si Teksti i Masoretit. Kuptimi i këtij emërtimi është teksti i përcjellur. Tradita hebraike dëshmon se Shkrimi ka filluar të përcillet nga njëri brez në tjetrin, si kopje, apo dorëshkrimeve qysh prej shek. X para Krishtit, kurse tekstet e tilla masorete janë të shek. I pas Krishtit, e që po ashtu ndahen në tri grupe: Dija, Profetët, Shkrimet tjera.
Masoretët[3] ishin njerëzit specialistë të Shkrimit. Ata dinin saktësisht madje edhe sa grafema duhet t’i ketë një libër apo gjithë Shkrimi. Pasi që kopjohej dorëshkrimi i vjetër atëherë ai tërhiqej nga liturgjia. Tërheqja bëhej në atë mënyrë saqë as nuk digjej dorëshkrimi, as nuk hudhej.
Megjithëse dorëshkrimi konsiderohej fjalë e Zotit, ata ende kishin respekt për të. Prandaj ato dorëshkrime i vendosnin në enë gline[4] dhe i “varrosnin” heb. Ganaz – varrosje. Këto vende me dorëshkrime quheshin geniza. Kurse enët që ruanin dorëshkrimin quheshin kavanoza[5].
Tek Bibla e kanonizimit katolik ka këto libra më shumë sesa Bibla e kanonizimit protestant: Tobia, Judita, Urtia, Siracidi, Baruku, 1Makabenjëve dhe 2Makabenjëve. Protestantët këto libra i quajnë apokrife. Këto libra janë shkruar prej shek. IV – II para Krishtit, apo gjatë pritjes së Mesisë, dhe hebrenjtë sikurse edhe protestantët, besojnë se çdo shkrim i pretenduar për i shenjtë, në qoftë se është shkruar gjatë periudhës së pritjes së Mesisë, atëherë është i rremë. Kjo është esenca pse hebrenjtë nuk e pranojnë as Dhiatën e Re për fjalë të Zotit, pasi ata ende e presin ardhjen e parë të Mesisë.
Si i përfitoi këto libra apokrife kisha katolike?
Për përkthimin e shkrimeve judaike ishin të interesuar disa popuj, për shkak të bazave të para monoteiste. Në këtë drejtim edhe mbreti Ptolemeu II Filadelf (283-247), nxitë që këto shkrime të përkthehen në gjuhën greke. Mbreti kishte bibliotekistin e tij të njohur me emrin Demetres Faleri, dhe kjo figurë lozi një rol të madh në analizimin e mundësive se si të përkthehej Shkrimi. Kështu ky formoi një ekip dijetarësh hebrenj nga diaspora prej 70 vetëve (prandaj quhet septuaginta), në mënyrë që të fillohej përkthimi i Biblës në gjuhën greke.
Kjo është një tabelë e bibliotekës së Biblës, sipas kanonit katolik dhe protestant, kurse shtylla e fundit është po ashtu Bibla e kanonizimit protestant, që për dallim nga shtylla e dytë, këtu krahasohet renditja dhe emërtimet greke dhe hebreje.
Fjala kanon është term grek që do të thotë: rregull, kod, kanun, zakon, ligj, dispozitë. Latinisht ky nocion është canonus.
Kodi biblik apo kanonizimi është roli dhe rëndësia për zbulimin e fjalës së shkruar, shqyrton problemin se cila është fjala e Zotit, si është thënë ajo dhe çka do të thotë, si ta njohim fjalën, si ta përjetojmë atë, si të dihen marrëdhëniet Njeri – Perëndi, si të paraqitet e mira dhe si luftohet e keqja, si të njihet autoriteti hyjnor dhe i atij që thotë apo shkruan. Këto janë standardet kanonike apo kodifikuese për fjalën biblike qoftë në Shkrimin e shenjtë, dhe në letërsi.
Të të thënit e Zotit është shfaqim në të tri kohët:
- Për të kaluarën (kallëzimi)
- Për të tashmen (paralajmërimi)
- Për të ardhmen (profecia)
Parimi i parë i kanonizimit thotë që Fjala duhet pranuar për të vërtetë, dhe parimi i dytë thotë se i gjithë Shkrimi është inspirim nga Zoti. Edhe poetët e lashtë grekë pranonin se muzat ishin ato që i frymëzonin ata, apo për poetët shqiptarë ishin zanat, si Gjergj Fishta.
Në Shkrimin e shenjtë thuhet:
“Për këtë arsye nuk flasim me anë të fjalëve siç na mëson urtësia e botës, por me anë të fjalëve që na i shtie në kokë Shpirti i shenjtë” (1Kor.2:13)[1].
Historia e shkrimit të Librit të librave është eksploruar deri tek njeriu përmes metodave të ndryshme: Zot – Njeri (Adami, Kaini, Noja, Mojsiu, Abrahami, Isaku, Jakobi, Davidi, Solomoni, Pali etj.); përmes vegimeve, imazheve, pamjeve (Elija, Elisha, Isaia, Ezekieli, Gjoni etj.); përmes ëndërrave (Jozefi i Jakobit, Jozefi – i fejuari i Marisë etj.); përmes engjëjve tek njeriu (Hagara, Ismaeli etj.); përmes profetit tek njeriu (Joeli, Gjoni etj.). Shkrimi i shenjtë si kanon ka përfunduar në fund të shekullit të parë pas Krishtit, dhe këtu ka një pajtim të plotë, ndërsa problemet për shkrimin biblik ngriten se cili shkrim hynë apo përjashtohet nga kanoni, apo nga kodifikimi.
Tani dallimet mes kanonit hebraik, përkatësisht protestant, dhe atij grek, përkatësisht katolik dhe ortodoks janë: numri i librave, renditja e librave, emërtimi i librave. Kanoni hebraik renditjen e librave të Shkrimit të shenjtë e bën sipas konceptit teologjik, kurse kanoni septuaginik renditjen e bën sipas konceptit kronologjik dhe gjinive letrare të librave të Biblës.
Hebrenjtë Dhiatën e Vjetër e quajnë TANAH, dhe është e ndarë në tri grupe[2]:
- TORA – d.m.th. Mësimi, Pesëlibri
- N’VIIM – d.m.th. Profetët
- K’TURIM – d.m.th. Shkrimet
Në bazë të pjesës së tretë gjithë Dhiata e Vjetër për hebrenjtë është quajtur Shkrimi i shenjtë. Në kuadër të Tanahut, janë numëruar 24 libra, që përbëjnë 39 librat e Dhiatës së Vjetër. Kanoni judaik të gjithë librat e profetëve të quajtur të vegjël i numëron për një libër. Librat e Tanahut më vonë janë quajtur si Teksti i Masoretit. Kuptimi i këtij emërtimi është teksti i përcjellur. Tradita hebraike dëshmon se Shkrimi ka filluar të përcillet nga njëri brez në tjetrin, si kopje, apo dorëshkrimeve qysh prej shek. X para Krishtit, kurse tekstet e tilla masorete janë të shek. I pas Krishtit, e që po ashtu ndahen në tri grupe: Dija, Profetët, Shkrimet tjera.
Masoretët[3] ishin njerëzit specialistë të Shkrimit. Ata dinin saktësisht madje edhe sa grafema duhet t’i ketë një libër apo gjithë Shkrimi. Pasi që kopjohej dorëshkrimi i vjetër atëherë ai tërhiqej nga liturgjia. Tërheqja bëhej në atë mënyrë saqë as nuk digjej dorëshkrimi, as nuk hudhej.
Megjithëse dorëshkrimi konsiderohej fjalë e Zotit, ata ende kishin respekt për të. Prandaj ato dorëshkrime i vendosnin në enë gline[4] dhe i “varrosnin” heb. Ganaz – varrosje. Këto vende me dorëshkrime quheshin geniza. Kurse enët që ruanin dorëshkrimin quheshin kavanoza[5].
Tek Bibla e kanonizimit katolik ka këto libra më shumë sesa Bibla e kanonizimit protestant: Tobia, Judita, Urtia, Siracidi, Baruku, 1Makabenjëve dhe 2Makabenjëve. Protestantët këto libra i quajnë apokrife. Këto libra janë shkruar prej shek. IV – II para Krishtit, apo gjatë pritjes së Mesisë, dhe hebrenjtë sikurse edhe protestantët, besojnë se çdo shkrim i pretenduar për i shenjtë, në qoftë se është shkruar gjatë periudhës së pritjes së Mesisë, atëherë është i rremë. Kjo është esenca pse hebrenjtë nuk e pranojnë as Dhiatën e Re për fjalë të Zotit, pasi ata ende e presin ardhjen e parë të Mesisë.
Si i përfitoi këto libra apokrife kisha katolike?
Për përkthimin e shkrimeve judaike ishin të interesuar disa popuj, për shkak të bazave të para monoteiste. Në këtë drejtim edhe mbreti Ptolemeu II Filadelf (283-247), nxitë që këto shkrime të përkthehen në gjuhën greke. Mbreti kishte bibliotekistin e tij të njohur me emrin Demetres Faleri, dhe kjo figurë lozi një rol të madh në analizimin e mundësive se si të përkthehej Shkrimi. Kështu ky formoi një ekip dijetarësh hebrenj nga diaspora prej 70 vetëve (prandaj quhet septuaginta), në mënyrë që të fillohej përkthimi i Biblës në gjuhën greke.
Prandaj, edhe sot me gjithë njohuritë moderne, nuk ka asnjë përkthim aq të përkryer të Biblës në cilëndo gjuhë sesa ai grek (septuaginik). Peshkopi nga Dalmacia ilire Jeronimi, zgjodhi teori të ngjashme të përkthimit të Biblës në gjuhën latine, e njohur si Vulgata , shek. IV pas Krishtit. Shën Jeronimi jetoi në Jerusalem më shumë se 30 vjet, pasi që kishte probleme me autoritetet kishtare katolike. Edhe sot sikur në të kaluarën shumë veta kanë shprehur dyshimin në vërtetësinë e Biblës në disa drejtime:
- Kur është shkruar?
- Kush e ka shkruar?
- Se s’është origjinale (është përshtatur, është ndryshuar)!
- Se s’është e shenjtë!
- Se është një konglemerim!
Aristoteli ka vlerësuar se dobia e dyshimit duhet të shkojë gjithmonë në favor të dokumentit. Sot ekzistojnë më se 5300 dorëshkrime të ndryshme të Biblës që datojnë prej shek. X para Krishtit e deri në shek. V pas Krishtit. Këto dorëshkrime ekzistojnë para se të dihej për Epin e Gilgameshit, Iliadën, para se të shkruhej Talmudi, Kurani etj.
Pesë janë burimet kryesore të dorëshkrimeve të Biblës[6]:
- Codex Vaticanus (325 pas K.), gati gjithë Bibla, ruhet në bibiotekën e Vatikanit.
- Codex Sinaiticus (350 pas K.) tërë Dhiata e Re dhe gjysma e Dhiatës së Vjetër, gjendet në Muzeun Britanik.
- Codex Aleksandrus (400 pas K.) gjithë Bibla, Muzeu Britanik
- Codex Bazae (450 pas K.) ungjijtë dhe veprat e apostujve, gjendet në Bibliotekën Universitare në Kembrixh
- Codex Ephraemi (450 pas K.) Dhiata e Re, Biblioteka Nacionale, Paris.
Ekzistojnë edhe disa përkthime të Biblës përpara se të dihej, apo para se të shkruheshin, shumë vepra të mëdha letrare apo fetare[7]:
- Përkthimi në greqishten e vjetër Septuaginta, (shek. III para K.)
- Përkthimi në siriakishten e vjetër (150 pas K.)
- Përkthimi në siriakishten peshita (150 pas K.)
- Përkthimi në latinishten e vjetër (shek. IV pas K.)
- Përkthimi në latinisht Vulgata, nga Jeronimi (364 – 384 pas K.)
- Përkthimi koptik ose egjiptian (200 – 300 pas K.)
Në vitin 1947, afër Detit të Vdekur, në shpellë të Kumranit, një arab bari pasi që kishte humbur rrugën e tij ai vëren afër një shkëmbi një shpellë. Ai hyri brenda dhe aty gjeti kavanoza gline, dhe në to lëkura të mbështjellura. Në bazë të matjeve të fizikës nukleare[8] është dëshmuar se këto dorëshkrime të Biblës, të gjetura në Shpellën e Kumranit, i përkasin shek. I pas Krishtit.
Nga: “KODI BIBLIK NË LETËRSINË SHQIPTARE”
[1] Bibla, Lajmi i Mirë, Tiranë, 1994, fq. 192 (pjesa e Dhiatës së Re)
[2] Historia e letërsisë botërore I, Rilindja, Prishtinë, 1987, fq. 60
[3] Idem: fq. 60-62
[4] Një letër për ty, GBV, Dillenburg, 1992
[5] idem
[6] Dallimet Kryesore mes islamizmit dhe krishterimit, Misioni Ungjillor, Korçë, 1993, fq. 4
[7] Idem: fq. 4
[8] Një letër për ty, GBV, Dillenburg, Gjermani, 1992, fq. 13